İtalyan mimar kardeşler Gaspare Fossati ve Giuseppe Fossati, 1847’de Sultan Abdülmecid tarafından Ayasofya Camii’nin onarımında görevlendirildi. Ayasofya onarımı sırasında Hünkar Girişi cephe düzenlemesi, Hünkar Mahfili, Kasr-ı Hümayun ve Ayasofya Muvakkithanesi üzere ekler yapan mimar kardeşler, onarım sonrasında kardeşlerden Gaspare Fossati’nin çizimlerinden oluşun bir albümü Abdülmecid’in dayanağı ile Londra’da yayımlamıştı. Fossati kardeşlerin onarımını belgeleyen bu gravürler, Ayasofya Camii’nin tamirlerinin tarihini hakkında değerli bilgi ve evraklar sunuyor.
Demirören Yayınları tarafından tıpkıbasım tekniğiyle basılan Fransızca ve Türkçe olarak iki dilde yayımlanan ‘Ayasofya’ kitabı, büyük uzunluk, özel kutusunda ve bireye özel sertifikalı olarak basıldı. Kitabın içerisinde Gaspare Fossati’nin çizdiği 25 adet gravür bulunuyor. Muharrir ve tarihçiler, o periyodun tamiratlarını ve onarım sürecini günümüzle karşılaştırma imkanı sunduğu için ‘Ayasofya’ kitabının çok kıymetli tarihi evrak olduğunu söylüyor.
Araştırmacı-yazar Erhan Altunay ve Arkeolog Dr. Murat Sav, Ayasofya Camii ve Fossati kardeşlerin tamirleri hakkında kıymetli bilgiler verdi.
ALTUNAY: FOTOĞRAF BEDELİNDE EVRAKLARIMIZ VAR
Ayasofya Meydanı’nı anlatan araştırmacı-yazar Erhan Altunay, “Burada tapınaklar vardı, Zeuksippos hamamı vardı, birçok bina vardı. Burası büyük bir meydandı. O günlerden hiçbir iz kalmadı. Ancak çok şanslıyız zira Fossatti kardeşlerin Abdülmecid için Ayasofya’yı anlattıkları kitapta fotoğraf kıymetinde dokümanlarımız var. 19’uncu yüzyıl halini çok uygun tanıyoruz. Demirören Yayınları’ndan çıkan bu değerli kitapta gördüğümüz bir şey var; baktığımız vakit burada binalar görüyoruz. Aslında o zamanlar Ayasofya Mahallesi vardı. Beşerler burada yaşıyordu. Bunlar vakit içerisinde Abdülmecid ve Abdülaziz devirlerinde büsbütün yıkılmış oldu, bugüne kadar hiçbir izi kalmadı. Yok olan bu binalarla ilgili elimizdeki en hoş dokümanlar de bu kitapta rastladığımız gravürler” dedi.
DR. SAV: BAŞVURULABİLECEK EN HOŞ KAYNAKLARDAN BİRİSİ KENDİ ÇİZMİŞ OLDUĞU RESİMLER
Arkeolog Dr. Murat Sav, “Fossati kardeşlerin Sultan Abdülmecid devrinde yaptığı 1847 ve 1849 yıllarını kapsayan onarım evresinde hem öncesiyle hem de sonrasını karşılaştırma yapmak hedefiyle başvurulabilecek en hoş kaynaklardan birisi kendi çizmiş olduğu fotoğraflardır. Mesela bu fotoğraflardan bir adedinde Ayasofya’nın dış cephelerinde nasıl değişikliklerin olduğunu görmek çok mümkün olabiliyor. Gaspare Fossati’nin 1847 ve 1849 yılı tamirinde öncelikli olarak tamirattan evvel yapıyı resmettiğini görüyoruz. Mesela bu fotoğraflarından bir adedinde cepheye baktığımız vakit dış cephelerinin yalnızca tek renkli bir sıvayla geçilmiş olduğunu görüyoruz. Buradaki yük kulelerinin üst tarafında bitim noktalarında çatıların iki yana eğimli kırma çatılar halinde bittiğini görüyoruz. Lakin tamirden daha sonraya baktığımızda bu kez Ayasofya’nın tüm cephelerinin sarı ve kırmızı renkte derzlemeyle ele alındığını görüyoruz. Ayrıyeten yük kulelerinin üst taraflarının ise değiştirilerek yarım dairesel forma sokulduğunu görüyoruz. İşte bütün bunlar Fossati’nin tamiratının ayrıntıları ve tekniği konusunda da bize bilgi veriyor. Ayrıyeten dış tarafta kubbeyi kuşatan payandalara 4 tane ek yaptığını biliyoruz. Bu nedenle Fossati’nin kendi onarımını birebir vakitte resmetmesi de günümüzde bu onarımı yorumlama açısından belgesel bedel taşıyor” diye konuştu.
ALTUNAY: 1930’LARA KADAR BU MOZAİĞİN ÜZERİ KAPALIYDI
Önceki vakitlerde Ayasofya Camii’nin girişi olarak kullanılan kapı hakkında bilgiler veren Altunay, “Ayasofya Camii’nin çıkışı olan fakat bir vakitler giriş olarak kullanılan hatta Fatih Sultan Mehmet’in girdiği kapıdayız. Burası mozaiğiyle meşhur bir yer. Bir vakitler 1930’lara kadar bu mozaiğin üzeri kapalıydı. Fossati kitabında bunu çok net olarak görebiliyoruz” dedi.
DR.SAV: FOSSATİ DEVRİNİN ONARIMLARININ İZLERİNİ TAŞIYOR
Kapının hoş bir noktası olduğunu söyleyen Dr. Sav, “Buranın güzel bir noktası var. Girdiğimiz kapı Tarsus’ta bir Pagan Tapınağı’nın kapılarıyken daha sonra Ayasofya’daki bir tamirat sonrası getirilerek buraya takılmış. Onun da tam karşısında mükemmel bir mozaik pano var. Bu mozaik panoda imparator Konstantin ve Justinianos betimlenmiş. Ortada Meryem Ana ve oğlu İsa’nın bir betimi var. Meryem Ana’nın sağ tarafında bulunan figür Justinianos, elinde tutmuş olduğu ise Ayasofya. Bunun hoş bir noktası var. Yapıldığı periyot prestijiyle Ayasofya’nın mimari kimliğini de çok hoş yansıtıyor. Neredeyse özgün hali yansıtılmış. Öbür taraftaki ise İmparator Konstantin ve İstanbul kentinin bir maketini sunarken resmedilmiş. Burası da Fossati periyodunun tamiratlarının izlerini taşıyor. Duvarlarda mermerlerin olmadığı yerlerde alçı üzerine mermer taklidi yapılmış. O periyot Fossati tamirinde yapı hem güçlendirme açısından hem de mimari açıdan bütünsel olarak ele alınmış” diye konuştu.
ALTUNAY: FOSSATİ’NİN BURADA İZLERİ VAR
Fossati’nin çizmiş olduğu mermer kapının önünde değerlendirmelerde bulunan Altunay, “Ayasofya’da mermer kapının önündeyiz. Fossati’nin yaptığı çizimlerde de burası çok hoş görünüyor. Burada farklı olan bir şey var, uygunca baktığınız vakit bu alanda mermerlerin açık olduğu ve halı olmadığı görülüyor. Burada o periyot vakit zaman namaz kılınıyor olabilir lakin genelde burası namaz kılma yeri değil. Daha çok insanların oturduğu, sohbet ettiği, Kuran okuduğu daha hür bir alan. Bu da buranın kullanımıyla ilgili çok hoş ipucu veriyor. Fossati’lerin burada izleri var” dedi.
DR. SAV: SÜTUNLARI AKSA GETİRDİ
Fossati’nin Ayasofya’da derin izler de bıraktığını söyleyen Dr. Sav, “Fossati yaptığı tamir sırasında Ayasofya’da birtakım derin izler de bıraktı. Mesela buradaki güçlendirme çalışmalarının altına da imza attı. Örneğin 12 tane sütunun alt tarafındaki kuralları kaldırarak onları değiştirdi, yeniledi, sütunları aksa getirdi. Zira yüklerden ötürü biraz kaymış vaziyetteydi. Onun dışında görmüş olduğunuz kalem işi bezemeler bunların neredeyse tamamına yakını o devir üzerinden geçildi. İç yerde Fossati’nin derin izleri var. Mesela büyük oranlarda yapılmış olan çapları çok büyük Cihar yar-i güzinler var. Tekrar 19’uncu yüzyılda Mustafa İzzet Efendi tarafından yazılmış olan çizgiler var, bunlar da mescitteki yerlerini aldı. Bunun dışında elbette ki caminin içerisinde meleklerle ilgili çalışmaları da oldu. Sadece yüzlerini kapatma vasıtasıyla melekler yeniden koruma edildi. Mozaiklerin neredeyse değerli bir kısmı 18’nci yüzyılın birinci yarısında 1730’lu yıllara kadar genel prestijiyle açıktı. 1730’lu yıllarda yapılan tamirat esnasında üzerleri çok ince bir badana ile kapatıldı. Ondan sonraki süreçte Fossati tamiratı periyodunda açıldı” tabirlerini kullandı.
‘DEMİRÖREN YAYINLARI TARAFINDAN TEKRAR YAYIMLANMASI SÜPER BİR ÇALIŞMA’
Fossati’nin kubbe ile ilgili çalışmalar da yaptığını söyleyen Dr. Sav, şunları ekledi:
“Kubbe’nin de güçlendirilmesi için kubbe eteğini bir zincirle kuşatıyor. Hasebiyle o dönemki yapılmış onarım tıpkı vakitte Fossati’nin çizimlerinde de çok yer aldığından ötürü birtakım mevzularda hem sosyolojik olarak hem yapının kullanımı hem de yapısal manada çok değerli ayrıntılar içeriyor. Hatta bu kitap 1852 yılında yeniden Sultan Abdülmecit’in dayanağıyla Londra’da yayımlanıyor. O yayınlandıktan sonra da bunun özel bir albüm halinde Demirören Yayınları tarafından tekrar yayımlanması mükemmel bir çalışma. Böylece o periyodun tamiratının neler yapıldığı hem o periyot hem öncesi hem de günümüzdeki haliyle daha net çizgilerle karşılaştırılması mümkün olabiliyor.”
“AYASOFYA YAŞAMAYA DEVAM EDİYOR”
Dr. Sav, “Fossati’nin tamiratı esnasında daha evvel burada mevcut olan hünkar mahfilinin yerine yeni bir hünkar mahfili yapılır. Bu çoklukla neo bizanten üslubunda bir mahfili olarak kabul edilir. Mahfili taşıyan sütunların 3 tanesi de Fatih Camii’nin avlusunda, geçmişten beri kullanılmayan 3 tane sütun olduğu biliniyor. İçerisinde de harika bezemelere sahip. Tıpkı vakitte yeniden bu tamir devrinde Fossati’nin mihrap kısmındaki apsis duvarındaki pencereler de elden geçiyor. Tamirat bittikten sonra 13 Temmuz 1849 yılında da açılış yapılıyor. Bu tamirat sırasında yaklaşık olarak ortalama bine yakın emekçinin çalıştığı iddia ediliyor. Ayasofya; geç antik çağ, Bizans’ın çeşitli devirleri, Osmanlı’nın içerisinde çeşitli müdahaleler, Mimar Sinan’ın tamiratları başta olmak üzere çok uzun bir serüvene sahip. Bu bin 500 yılın akabinde günümüzde de içerisindeki antik periyotlardan kalma çeşitli gereçler, Bergama’dan getirilen mermer küpler ve devşirme materyalleriyle bir arada Ayasofya yaşamaya devam ediyor” dedi.