Deniz Berktay
Rusya’da paralı asker kümesi Wagner’in 23 Haziran akşamı başlayıp 24 Haziran’da sona eren, 24 saat bile sürmeyen isyanının yankıları, sürüyor. Olay, bir isyandan ötede, darbe teşebbüsünü andırıyordu. Putin, bu isyanı bastırmış ve Wagner kümesinin kurucusu Yevgeni Prigojin’in geri adım atmasını sağlamış olsa da, bu olay, Putin idaresinin ne kadar hassas durumda olduğunu gösterdi.
Wagner İsyanı, Putin’in çeyrek asra yaklaşan iktidarındaki birinci değerli başkaldırı. Bundan da ötede, Rusya’nın birinci Cumhurbaşkanı Boris Yeltsin’in komünistlerin kontrolündeki parlamentoyu top ateşine tuttuğu 1993 yılından bu yana, yani, tam 30 sene içinde meydana gelen birinci büyük iç çatışma. Her ne kadar 1990’lı yıllarda 1. Çeçen Savaşı ve 2. Çeçen Savaşı yaşanmış olsa da ve her ne kadar 2000’li yılların ortalarına kadar Çeçen kökenli militanların silahlı taarruzları görülse de, Ruslar ortası çatışma, 30 yıldan beri, görülmüş değildi. Rusya’nın bir tarafında istikrarsız Kuzey Kafkasya’nın olmasına karşılık, öteki bölgeleri, sakinliğini koruyordu.
SIRADAN BİR KALKIŞMA DEĞİL
Bunun sıradan bir silahlı kalkışmanın ötesine geçip Putin’in iktidarını sarsmasının nedenini şöyle açıklayabiliriz:
İkidara birinci defa 1999’un ağustos ayında Yeltsin tarafından başbakan olarak atanarak gelen Putin, 1999’u 2000’e bağlayan yılbaşında – o devirleri hatırlayanların bileceği üzere- Yeltsin tarafından, vekaleten cumhurbaşkanlığına getirildi. 2000’in nisan ayında düzenlenen seçimleri de kazanarak, bu sefer, seçilmiş cumhurbaşkanı oldu. 2004’te ikinci sefer cumhurbaşkanı seçildikten sonra, pozisyonunu sağlamlaştırdı.
2000’li yıllar, Doğu Avrupa ve eski Sovyet ülkelerinde, ABD dayanaklı renkli ihtilallerin yaşandığı bir periyottu. 2000 yılında Belgrad’daki cumhurbaşkanlığı seçimlerine usulsüzlük karıştırıldığını öne süren ABD yanlısı muhalefet, periyodun Cumhurbaşkanı Slobodan Miloşeviç’i devirmiş, 2003 yılında Gürcistan’da “Gül Devrimi” ile iktidara Mihail Saakaşvili gelirken, 2004’te de, Rusya açısından özel ehemmiyete sahip olan Ukrayna’da, “Turuncu Devrim” sonucunda iktidara, ABD yanlısı Vikor Yuşçenko gelmişti. O periyotta bazıları, Rusya’da da Putin’e karşı bu türlü bir renkli ihtilalin olabileceğini söylerken, bazıları, Rusya’nın Ukrayna’ya benzemediğine dikkat çekiyordu. Sahiden de, Rus toplumu, Ukrayna toplumuna benzemediği üzere, Putin, Rus halkının ulusal gururunu onaran icraatlarıyla, toplumun büyük kısmının sempatisini kazanmıştı. Rusya’daki güçlü devlet geleneği de, Rusya’yı, yeni bağımsız olmuş Gürcistan ve Ukrayna’dan ayıran farkların başında geliyordu. O nedenle, soruna daha gerçekçi yaklaşanlar, Rusya’da idare değişikliğinin bir renkli ihtilalle değil, olsa olsa bir saray darbesiyle olabileceğini ve burada milliyetçilerin kullanılabileceğini söylüyorlardı.
RUSYA’DAKİ MUHALEFET
Putin’in iktidarını sağlamlaştırmasından sonraki evrede, Rusya’daki muhalefeti birkaç kümede pahalandırmak gerek. Birinci gruptakiler, parlamentoda kümesi bulunan, Rusya Federasyonu Komünist Partisi ve Rusya Liberal Demokrat Partisi (geçen yıl ölen radikal milliyetçi lider Jirinovski’nin partisi) üzere partiler. Bunlar, “cep muhalefeti” yahut “düzen içi muhalefet” olarak da isimlendiriliyor: Hükümeti eleştiriyorlar, ama Putin aleyhinde pek konuşmuyorlar. Kilit hususlarda da, Putin’e takviye oluyorlar. İkinci gruptakiler, liberal kesim. Bunların ortasında, 2015’te faili meçhul cinayete kurban giden Boris Nemtsov’u, Dünya Satranç Şampiyonu Kasparov’u sayabiliriz. Batılı basın-yayın kuruluşları (ve her türlü bilgiyi onlardan almaya alışmış bizim basın-yayın kuruluşlarımızın büyük kısmı), bu şahısları pek önemsiyor, daima ön plana çıkartıyor. Halbuki ki, Moskova ve St. Petersburg’daki bir avuç liberal aydının dışında, bu bireylerin Rusya’da çabucak hiç bir kitle tabanı yok. (Mesela, 2015’te faili meçhul cinayete kurban gittiğini söylediğimiz Nemtsov, 2004’te, Kremlin aykırısı ve ABD yanlısı Turuncu Devrim’e dayanak için Kiev’e gelmiş ve 2014’te, Kırım’ın Ukrayna toprağı olduğunu söylemişti. Ruslar’ın büyük kısmının Sovyetler Birliği’ni Rus imparatorluğu olarak gördüğünü, Kırım’ı kendi vatanlarının bir modülü üzere algıladıklarını ve Putin’in bu nedenle büyük beğeni gördüğünü düşünürsek, Nemtsov gibilerin Rusya’da nasıl marjinal duruma düştüklerini anlarız). Rus toplumunun bu özellii Batılılarca gözardı edildiği için, Batı’nın 2014’ten itibaren (Rusya’nın Kırım’ı ele geçirdiği ve Doğu Ukrayna’da ayrılıkçıları desteklediği periyottan itibaren) Rusya’ya uygulanan yaptırımlar, halkın Putin’e reaksiyon duymasına değil, Putin’in etrafında daha da kenetlenmesine yol açmıştı.
TEHLİKE, RADİKAL MİLLİYETÇİLERDEN GELİYOR
Bu kaidelerde, Rusya’da Putin’in iktidarını sarsabilecek olan kişi, “bizim Ukranya’da ne işimiz var” diyenlerden değil, “Ukrayna’da neden başarısız olduk” diyenlerden çıkabilirdi. İşte, Wagner’in kuru cusu Prigojin, tam da bu türlü bir isimdi. Rusya, geen yılın şubatında kısa bir operasyon yaptığını zannederek Ukrayna’ya girmiş, ama işler, hiç de Rusya idaresinin beklediği üzere gitmemişti. Rus ordu ve donanması, tedbirsizlikler ve makus idare sonucunda, ağır kayıplar verdi. Bu ortamda, Wagner kümesinin düzgün eğitim almış savaşçıları, Rus Ordusu ismine en değerli muvaffakiyetleri elde etti. Bunlar, Prigojin’in popülerliğini arttırdı (Wgner kümesi, Rusya’nın Rostov kentinde kontrolü ele geçirdiğinde halktan nasıl tezahürat gördüğünü televizyonlarda seyretmişsinizdir). Prigojin, Rusya Savunma Bakanı Şoygu’yu beceriksizlikle ve yolsuzluklarla suçluyordu. Aslında Rusya’da çeşitli kurumlar ortasında sürtüşmeler, evvelden beri var ve bunlar, Putin’e “böl ve yönet” siyaseti uygulama imkanı veriyordu. Lakin, Ukrayna’daki savaşın beklenildiği üzere gitmemesi, başarısızlıklar, Putin’in gücünün zayıflamasına yol açtı. Prigojin de, Savunma Bakanı Şoygu’yu ve Genelkurmay Lideri Gerasimov’u giderek daha ağır biçimde eleştirmeye başladı. Ancak son periyotta, tenkitlerini daha da arttırarak, Rus ordusunun başarısızlıklarına dair, Ukrayna basınında bile yer almayan savlarda bulunmaya başladı. 24 Haziran’da Moskova’ya gerçek hareket etmesi, onun Şoygu’yu değil, artık, direkt Putin’i maksat aldığını gösteriyordu. Muhakkak ki, edindiği popülerlik, gözünü oldukça kamaştırmış, hatta muhtemelen, Batılı çevreler tarafından dolduruşa getirilmesine yol açmıştı. Prigojin, her ne kadar konuşmasında direkt Putin’i eleştirmese de ve Putin’in yanıltıldığını söylese de, gayesinde Putin’in yerine geçmek olduğu anlaşılıyordu. Çünkü, bu cins ülkelerde, cumhurbaşkanını yahut hükümdarı direkt eleştiremeyenler, “başkanımız uygun. Ama etrafındakiler onu yanıltıyor”, der. Prigojin de, o denli yaptı.
Ne var ki, Moskova’ya 200 kilometre kala durması ve Rusya’yı terk ederek Belarus’a yerleşmeye razı olması, Rusya’da üst idarede dayanak beklediği kimi bireylerden umduğu takviyesi bulamadığını gösteriyor.
Rusya idaresi, bu olayda, Batı’nın parmağının olduğunu söylüyor. Büyük bir ihtimalle, öyledir. Çünkü, 2000 yılında ABD Sırbistan’da Miloşeviç’i devirirken, “Miloşeviç’in korkaklığı yüzünden Kosova’yı kaybettik” diyen milliyetçileri kullanmış, ancak Miloşeviç’i devirenler, Batı karşısında daha teslimiyetçi bir siyaset izledikleri üzere, iktidara geldikten kısa müddet sonra, Miloşeviç’i tutup Milletlerarası Ceza Mahkemesi’ne teslim etmişlerdi. Prigojin’in de, bir taraftan muvaffakiyetler karşısında başının döndüğünü, bir taraftan da, çeşitli zaaflarından yararlanan dış çevrelerce ayartıldığını düşünebiliriz.
İSYAN, UKRAYNA’DA NASIL YANKILANDI
Ukrayna idaresi, Rusya’da başlayan bu iç çatışmadan duyduğu memnuniyeti, gizlemiyordu. Ne var ki, isyanın kısa müddette bastırılması, bu olayın Ukrayna’daki savaşa bir tesirde bulunmasına imkan vermedi. Ukrayna Dışişleri Bakanı Dmitro Kuleba, Prigojin’in çok çabuk pes ettiğini söyleyerek, şayet isyan iki gün daha devam etseydi, o vakit Ukrayna’daki savaşa tesirinin olabileceğini lisana getirdi.
Dolayısıyla, Putin, bir darbe tehlikesini şimdilik savuşturmuş görünüyor. Ne var ki, Rusya’daki milliyetçi bölümlerde kıpırdanmalar, devam ediyor. Bu nedenle, Putin’in idaresinin yıkılmak üzere olduğunu söylemek yanlış olsa da, Putin’in pozisyonunun sallantıda olduğunu söylemek, yanlış olmayacak.