Deprem felaketinin üzerinden 5 gün geçmesine karşın şimdi ne acılar sona erdi, ne de net bir tablo ortaya çıktı. Görülen odur ki enkazın kaldırılmaya başlanmasıyla birlikte kaybedilen insan sayımız da, oluşacak maliyet de varsayım edilenin çok üstünde çıkacak.
Bu bilançonun olumsuz sonuçlarında nasıl ki tedbirsizlik ve irrasyonalite en büyük etken ise, bundan sonraki devirde gerek 85 milyonu, gerekse zelzele bölgesinde bulunan 13,6 milyonu etkileyecek olan zelzelenin ekonomik yansımaları alınacak önlemlerin zamanlamasına ve tutarlılığına nazaran muhakkak hale gelecektir.
İşte bu sebeple de acılar şimdi çok taze olsa da, sarsıntının iktisada yansımalarının bir an evvel tespit edilmesi gerekmektedir. Bunun için de zelzelenin direkt etkilediği 10 ilin makroekonomik göstergelerine ve bunların Türkiye iktisadı içindeki hissesine bakarak kestirimlerde bulunmak gerekir.
Deprem bölgesinde bulunan 10 vilayetimizde toplam nüfusumuzun yüzde 16’sına karşılık gelen 13 milyon 645 bin vatandaşımız bulunmaktadır. En yüksek nüfus Adana ve Urfa’da bulunmakla birlikte, zelzelenin en şiddetli yaşandığı Gaziantep, Kahramanmaraş, Hatay ve Malatya da zelzele bölgesinde yaşayanların yüzde 42’si yer almaktadır.
Deprem bölgesinin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla-GSYH içindeki hissesi 2021 yılı itibariyle yüzde 9,31 seviyesindedir. Yani Ulusal Gelirimizin yaklaşık 10’da 1’i bu bölgeden sağlanmaktadır.
2022 yılı İhracatımızın yüzde 8,5’ine tekabül eden 21,6 Milyar Dolarlık kısmı zelzele bölgesindeki 10 vilayetimizden yapılırken, Gaziantep, Kahramanmaraş, Hatay ve Malatya bu mevzuda önde gelmektedir.
Deprem bölgesinin Vergi Gelirleri içindeki hissesi yüzde 5 iken, kelam konusu 4 vilayet bunun yarısını sağlamaktadır.
Bu göstergeler ışığında Sarsıntının iktisada tesirlerine bakacak olursak;
2023 yılı için öngörülen yıllık yüzde 5 büyüme gayesinin tutturulamayacağı ortaya çıkmaktadır. Yıllık 867 Milyar Dolar olması beklenen 2023 yılı Ulusal Gelirinin 1 Puan düşük büyümeden 8,7 Milyar Dolarlık kaybı olacaktır. Tahminen yüzde 2-2,5 aralığında bir düşüşle, Ulusal Gelir kaybının 20-25 Milyar Dolar civarında olmasını kestirim ediyorum.
Depreme en ağır halde maruz kalan Gaziantep, Kahramanmaraş, Hatay ve Malatya’nın İhracat içindeki hissesinin yüksekliği dikkate alınınca, hasar gören üretim tesisleri ve ihracatçı şirketlerin durumuna nazaran, Toplam İhracatta yaklaşık 10 Milyar Dolarlık bir kaybın olabileceği ortaya çıkmaktadır.
Bu durumda 2023 yılında toplam ihracatta hedeflenen artışın olmayacağını söylemek mümkündür. (İhracatta meydana gelecek düşüşün Ulusal Gelir kaybının içinde varsayabiliriz.)
Deprem sebebiyle oluşan ziyanlar ve bundan sonra oluşacak maliyetlere bakacak olursak;
Yıkılan ve hasar gören binaların kabaca 10 Milyar Dolarlık bir ziyana, Vatandaşlarımızın konutlarındaki beyaz eşya, mobilya ve başka eşyaları ile hasar gören araçlarının yanında, işyerlerindeki mal stokları ve makine-teçhizatı dikkate aldığımızda zararın 5 Milyar Dolar civarında olacağı ve toplamda 15 Milyar Dolar seviyesinde bir ziyan fiyatı kestirim edilmektedir.
Önümüzdeki birinci 1 yıl ve sonraki 3 yıllık devirde Barınma, Kira, Nakdi yardımlar ile altyapı ve konutların tekrar inşasının toplam 40 Milyar Dolar seviyesinde olması hesaplanmaktadır. Finanse edilmesi gereken asıl ek maliyet bu fiyattır.
Bütün bunların sonucunda Zelzele Bölgesinden sağlanan vergi gelirlerinin azalması Bütçe gelirlerinin azalması, yapılacak masrafların ise Bütçe masraflarını arttırması sonucunda Bütçe Açığının artmasına yol açacaktır. Emlak ve Etraf Vergisinin önemli oranda azalması bu vilayetlerdeki belediyelerin kaynak-harcama istikrarını bozacaktır.
Diğer yandan, bölgede artacak olan inşaat dalı faaliyetlerinin, büyümeye katkıda bulunsa da, başta Demir-Çelik ve Çimento (Borsadaki gelişmelere paralel bir şekilde) olmak üzere İnşaat gereci fiyatlarının yükselmesine sebep olması kaçınılmazdır.
Bu durum zati son 1 yılı aşkın müddettir enflasyon ve hayat pahalılığı ile boğuşan ve büyük bir ekonomik krizin içinde bulunan toplumun, fiyat istikrarına yönelik beklentilerini uzunca bir müddet ertelemesini gerektirecektir.
Oluşacak ek maliyetlerin karşılanması konusuna gelince;
Dünya Bankası ve öteki milletlerarası kuruluşlar ile yurtdışı ve yurt içi bağışların 10 Milyar Dolar civarında olması mümkündür. Geriye kalan 30 Milyar Dolarlık Ek finansman, ya yeni vergiler getirilmesi, ya da borçlanma yoluyla sağlanacaktır.
Bu noktada ehemmiyetle vurgulamak isterim ki bu yükün azaltılması açısından bina ve araç hasarlarına ait sigorta şirketlerinin yükümlülüklerinden kaçınması muhakkak önlenmelidir. Krediye kelam konusu olan Konut ve Araçlar konusunda da son yıllarda kar rekoru kıran Bankaların toplumsal dayanışmaya katkı ismine ellerini taşın altına koyması gerekli görülmelidir.
Sonuç olarak, Zelzele sebebiyle oluşan ve ziyan hanesine yazılan 15 Milyar Dolar, Ulusal Gelir ve İhracatta oluşacak ve Potansiyel Gelir Kaybı diyebileceğimiz 25 Milyar Dolar ve Tekrar İnşa ve sarsıntıdan direkt ziyan gören vatandaşlarımızın hayatlarını idamelerinin sağlanması için gereken 40 Milyar Dolar ile Zelzelenin Toplam Maliyetinin 80 Milyar Dolar civarında olacağı iddia edilmektedir.
Ekran başında enkazdan kurtarma çalışmalarını izlerken, Cengiz Aytmatov’un Gün Uzar Yüzyıl Olur eserindekine benzeri halde saatler geçmek bilmediği üzere, bu kışı ve bu yılı atlatmamız da epeyce güç olacak üzere görünüyor. Bütün bu gelişmeler ekonomik olarak ne kadar yük getirirse getirsin, Millet olmanın şuuruyla toplumsal dayanışmaya vereceğimiz değer derecesinde bu büyük badireyi atlatmamız ve sarsıntıdan can ve mal kaybı olanların acısını azaltabilmemiz mümkün olabilecektir.
Fikret ARTAN
Planlama Uzmanı
Ekonomist, MA