Özcan Alper’in Kemal Varol’un birebir isimli romanından uyarlayıp yönettiği “Âşıklar Bayramı”, Netflix’te yayınlandı. Birbirini yıllarca görmeyen baba oğulun kavuşmasını ve hesaplaşmasını bahis alan sinemada başrolleri Settar Tanrıöğen ile Kıvanç Tatlıtuğ paylaşıyorlar. Seyahat, buluşma ve hesaplaşma üzere temalardan hareket eden sinema, yolda buluşturup izde kesiştiriyor.
ÇEYREK ASIR SONRA TERMİNAL BİR EŞİKTE BELİREN BABA
Filmi değerlendirmeye geçmeden hikayeye kısaca değinelim. Heves Ali (Settar Tanrıöğen), ünlü bir halk ozanıdır. Türküleri hudutları aşmış, yurdun dört yanında beğeniyle dinlenmiş, kuşaklar büyütmüştür. Sanatı ve duruşuyla İnsanların kalbini kazanan âşık, oğlunun yüzünü ise güldürememiştir. 25 yıl evvel terk ettiği Yusuf’un (Kıvanç Tatlıtuğ) yanına döner bir akşam. Hastalığı son evrededir, mevt döşeğini ve bağlamasını sırtlayıp oğlunun kapısında belirmiştir. Kars’a, bir gelenek olan Âşıklar Bayramı’na gideceğini söyler. Niyeti son bir vedadır. Oğluyla da helalleşmek için döndüğü her hâlinden muhakkaktır.
Yusuf ise çeyrek asrın yalnızlığını ve babasını apansızın karşısında görmenin şaşkınlığını bir ortada yaşar. Kırşehir barosuna kayıtlı bir avukattır, kendi adaletinde kavrulup gitmektedir. Toplumsal alakalarının zayıf olduğu, aile kuramadığı anlaşılmaktadır. Akşam meskene gelip doldurduğu bir kadeh rakı, sessiz ve soğuk bir salon çok şeyi açıklar.
Yusuf babasını yalnız bırakmaz, Kars’a götürmeye karar verir. Erzurum’da bir müvekkilini görecek hem de son demlerini yaşayan babasıyla fazladan birkaç saat geçirecektir. Bu seyahat Heves Ali’nin geçmişiyle hesaplaşmasının, oğluna ise susmasının sözüdür.
Yusuf (Kıvanç Tatlıtuğ) PLASTİK ANLATI, KIRIK DÖKÜK ÇATIŞMA
“Âşıklar Bayramı”nı değerlendirirken içerik ile biçimi ayırmanın işimizi kolaylaştıracağını düşünmüyorum. Çünkü biri başkasından daha ihtimamlı değil, biri başkasının eksiğini kapatmıyor. Edebi yapıtta daha estetik işlendiğini zannediyorum ancak seyirciye sunulan anlatı hayli plastik: Bir halk ozanı ile 25 yıldır görmediği oğlunun seyahati… “25 yıl ayrılık” üzere parlak bir ambalaj kâğıdına sarılmış, “halk ozanı” üzere şık bir iple bağlanmış ancak birinci bakışta dahi ilgi çekmeyen, biz seyirciye ilişkin olmayan bir problem ile karşı karşıyayız. Netflix bu bahisten ne umdu, merak ediyorum. Seyahat kıssası ve baba oğul hesaplaşması fiyat diye mi hareket edildi sanki? Diyelim başlık ilgi çekti, tema gönülleri güzel etti; o vakit de repertuvara bakılmaz mı? “Âşıklar Bayramı” bir hesaplaşmaya evrilmesi beklenen bu kavuşmayı nasıl işlemiş? Geneli prestijiyle uykuda bir çatışma kelam konusu… Hakikat vakitte uyandırılıp tırmandırılsa işe yarayabilir lakin tansiyon ögesi yavan kalmış. Sonbahar üzere güçlü bir hesaplaşma hikayesine imza atan, filmografisinde olgun örnekler sıralayan sinemacının yabancısı olmadığı bir başlıkta bocalamasını iki temel sebebe yorabiliriz: “Âşıklar Bayramı” güzel uyarlanmamış ve kendini açamamış.
Bu açamayışa ise bilhassa değinmek istiyorum. Repertuvardan kastım buydu. Sinemada hiç yan öykü izlemiyoruz. Anlatıda çatal yok, kırılma yok, duygusal bir yoğunluk kelam konusu fakat bir kılavuz hizmeti verilmediğinden katarsisi dahi kendimiz bulup buluşturuyoruz. Hepsini geçelim, çatışmayı farklı damarlardan besleyip bir havuzda birleştirmeyen bir hesaplaşma sineması baştan kaybetmemiş midir?
Devam edelim. Temadaki sönüklük işleyişe de yansıyor. Yarım saat geçiyor, bir saat geçiyor ne oluyor? Biz sineması izliyoruz, sinema bizi izliyor. Tam da halk ozanlığına yakışır bir durum! Kul Nesimi’nin ünlü dizelerini anıp seyirci ile sinemanın bağına yakıştırabiliriz: “Gâh çıkarım gökyüzüne, seyrederim âlemi/Gâh inerim yeryüzüne, seyreder âlem beni.” Seyirci ne Yusuf’u anlıyor ne Heves Ali’yi… Hayır, bu sonuç ikisine de yakın durmama, taraf tutmama çabasından falan doğmamış. Sinema, materyali karıştırılmamış bir his seli biçiminde tasarlanmış ve sel ne getirip biriktirdiyse, Allah ne verdiyse onu izlemeye zorlanmışız. Pekala, her şeyi seyirciye bırakma fikri tercih edilmiş olamaz mı? Elbette olabilir lakin basitçe empati kurulacak bir hikaye de izlemiyoruz. Münasebetiyle “Anadolu babaları böyledir”, “eril düzen” böyledir; nasılsa bağ kurulur, seyirci serpilen his kırıntılarını gagalar diye düşünülemez! Bu hesap tutmaz zira sineması konutlarımızda izliyoruz, Yeni Camii civarında değil! Bize bir yerlerden data akmalı; dolduracak boşluklar olmalı. (Âşıklar Bayramı “sanat filmi” olma savı taşısaydı bunları konuşmazdık şüphesiz) Bakalım öykümüze. Baba âşık, oğul avukat. 25 yıl birbirlerini görmemişler. Baba ağır hasta, oğul çok duygusal… Farklı başka olabilir fakat seyirci bu kompozisyonu dışarıdan bir müdahale olmaksızın içselleştirip çözümleyemez. Bir üçlemenin ikincisi olduğu belirtilen romanda Yusuf karakterinin derinleştirildiği, baba oğul bağının detaylı çizildiği söyleniyor lakin benim üzere kitabı okumayanlar için karakterlere dair yorum veya öngörüde bulunmak pek kolay sayılmaz.
HEVES ALİ: HELALLEŞME VE YAKINLARA BAKIP SUSMAK
Seyirci için Yusuf kabul edilir bir karakter, daha ortalama… Babasını on yıllarca görmemiş, kendine bir meslek çizip avukat olmuş, endüstride usta olmuş veyahut mühendis çıkmış birçok Yusuf vardır. Meğer Heves Ali gerek uğraşı vesilesiyle gerek soğukluğuyla “babalar böyledir” deyip geçeceğimiz bir baba değil. Dahası üçlemenin onun üzerine inşa edildiğini göz önüne alırsak bu karakterin ince işlenmediği takdirde nasıl meseleler çıkaracağı anlaşılıyor. Maalesef çok yüzeysel bir âşık portresi izliyoruz. Heves Ali’nin biraz olsun deşilmesi gerekiyordu. Geri dönüşler, ana duyguyu pekiştirmek dışında fonksiyonsuz. Hiçbirinde Heves Ali’yi tek başına görmüyor, hâliyle neden gittiğine ikna olmuyoruz. Hani vardığımız tek yargı şu: Çapkın, hovarda bir âşıkmış Heves Ali ve asıl sazına âşık olduğundan, sinemadaki deyişle “kalbi sazın içinde attığından” evlilik ona kafes üzere gelmiş. Bir de değişiktir geride bıraktığı bayanların onu bekleyeceğinden pek bir emin. Olur ya adamın özgüveni yüksek! Lakin oğlu otomobille Kars’a getirmese birçoklarıyla helalleşemeyecekti bile. “Bu mudur bir ozanın inceliği” diye sorasımız, isyan edesimiz geliyor. Alışılmış bu kısımların de romanda açıldığını varsayıyoruz.
Heves Ali (Settar Tanrıöğen) Yüzeysel ve sessiz baba figürü, sinemaya dair birkaç reaksiyonda rastladığım “toksik babalık” yorumuna bağlanmakta. Toksikle başlayan hiçbir uyduruk kavramı sevmiyorum. Lakin Heves Ali güya tam da “ben toksiğim” dercesine günümüz kıymet yargılarıyla çatılmış, gerektiğinde kum torbası olarak kullanılmaya müsait bir karakter ve ayakları yere değil, gönüllere basan hoyrat bir adam. Çalıp söyleyerek kazandığı kalpleri susarak, çekip giderek çiğneyen bir adam. Bir Anadolu geleneğinden yola çıkılarak günümüzün iki tanınan telaffuzuna (toksiklik ve helalleşme) bağlanılması sinemada tahminen kayda paha tek taraf… Heves Ali’nin sükûnetinde “uzaklara bakıp kaybolma basitliği” yerine “yakınlara bakarak mevzuyu geçiştirme aczi”ni vermesi ise artılar ortasına yazılabilir. Helalleşme gayretinin da özünde bir aldatmaca olduğunu ortaya koyuyor bu hal. Heves Ali susmakla kalmıyor, başını öne eğip dikkat dağıtıyor. Helalleşmeye niyetlenenin mağrur pozlar kesmektense mağdur bir konumu yeğlemesi samimiyetini sorgulamamıza yol açıyor. Sinemada gerçek yanlış işaret edilmese dahi açılmayan bu iki karakterden baba için daha kusurlu gözüküyor diyebiliriz. Heves Ali meyyit taklidi yaparak gidiyor vefata. Öyleyse ruhu çok evvelden tükenmiş, kabahatini kabullenmiş bu adam neden helalleşme üzere ağır bir yükün altına sokuluyor?
YOL, AĞIR SAHNELER, OYUNCULUKLAR
Âşıklar Bayramı tam manasıyla bir yol sineması, o denli ki yol ile ömür ucu ucuna yetişiyor. Mevti beklenen baba hayatını kaybediyor, yaralarını saramayan oğul bir darbe daha alıyor. Bir manada tatsız bir sona varılsa da yol emeline eriyor, yolcularını gideceği yere bırakıyor. Fakat bir yolun maksadına ermediği görülmüş şey değil, hasebiyle bu doygunluğu beceri hanesine yazmak adil olmaz. Alper’in sineması için “teoride hakikat bir yol filmi” deyip ekleyebiliriz: Nedir ki valizlere eşyalar konmamış, duraklar ve mola yerleri ayarlanmamış. Düzgün istasyondan akaryakıt alınmamış, “kaptan orta kapı” diye seslenilmemiş mesela. Hasılı hâl ve gidişi oldukça zayıf olan sinema çeşit bağlamında yola revan edildiğinde de mucize gerçekleşmiyor ve seyahatten umulan medet anlatıyı kurtaramıyor. Esasen baba oğul alakasının sessiz romantizmi ile çıkılan son seyahatin dinamizmi de örtüşmüyor. Hani tüm hesaplaşma yola bağlanmasaydı daha oturaklı bir sinema izleyebilir miydik? Ya da bu seyahati karşılıklı susulan, mezar mezar gezilen tuhaf bir merasime çevirmeseler öykü kurtulur muydu? Tahminen…
Biz ihtimalleri bir kenara bırakıp, olmuş ve ölmüş olanı irdelemeye devam edelim. Sinemada birkaç ağır sahne var. Bu sahnelerin bir kısmı metinden kaynaklı ağır, bir kısmının ise ağır olması amaçlanmış. Örneğin polis çevirmesi diyaloglara yansıdığında vurucu bir sahne zira konuşmanın/iletişimin belirsizliğini taşıyor. Kâğıda bir restleşme dökülebilir. Baba oğul susuyorlar burada, polis konuşuyor. Lakin bu sahneyi görsel açıdan güçlü kılmak sıkıntı zira baba oğul sinema uzunluğu yerleştikleri çizgiden kımıldamıyorlar. Kısacık bir anda parlayacaklar ki katarsislerden beğendiğimiz katarsis bu olacak! Yanı sıra “Âşıklar Bayramı’na kavuşma” var, çarpıcı olsun istenmiş ancak olmamış. Yusuf’un, babasının bilakis karşı cinsle alaka kuramayışı, yeniden Heves Ali’nin “kadınları”nın dileğin meçhul objesi üzere ve bir kenarda biblo veya köşe minderi katında ele alınışı sinemada bayan erkek irtibatını de ortadan kaldırıyor. Bu derece his barındıran bir sinemada konsantre bir sekans yakalanamazken ambulans konvoyunun Doğu Ekspresi ile akadurduğu sahnenin halk ozanlığına dair de bir kompozisyon ortaya koyduğunu belirtmek gerekir. Su akıyor, konvoy akıyor, tren akıyor ve yataklar yadırganıyor, yollar gözleniyor, yatılı okullarda eller böğürde, gözler nemli kalıyor.
. Filmin serimi ve elbette düğümündeki problemler oyunculukları da etkilemiş. Settar Tanrıöğen’den başlayalım. Tanrıöğen usta bir oyuncu. “Ekiz yatak aldım Züleyha, bana gel deneyelim”den hafif bir halk ozanlığına, ikili kavrulmuş bir Anadoluluğa geçiş yaptı mesleğinin son periyodunda. Bu geçiş misal roller almasına sebep oluyor. “Âşıklar Bayramı” için söylersek oyunculuğuna farklı bir yorum getirdiğini görmekteyiz. Bu kere oynamayarak oynamış Tanrıöğen ve “suçlu baba” figürünün altını bu türlü doldurmuş. Uzaklar yerine yakınlara bakması da bundan. Duyguyu geçiriyor. Birçok açıdan dökülen sinemada oyunculukların heba olmayışı başta garip gelebilir lakin oyuncuya nasıl oynayacağını tanım etmeyen bir anlatıda oyuncu nasıl oynamayacağını çözerse muvaffakiyete erebiliyor. Alper’in sinemasında Tanrıöğen kendine çizilen imaja uygun bir suskunluk benimseyip işin sırrını çözmüş.
Benzer bir değerlendirmeyi Tatlıtuğ için yapmak mümkün. Doğal ince çerçeve gözlükle güzelliği azaltılmak istenmiş oyuncunun. Ayrıyeten cüppe dikilmiş. Neyse ki maddi yara izleri yok bu kere, manevi izler kâfi gelmiş! Tatlıtuğ’un canlandırdığı Yusuf, siteminden anlıyoruz ki sıkıntı bir çocukluk geçirmiş, sevgiye hasret kalmış; yol gözlemiş lakin itiraz etmeyi de unutmuş. Bu bağlamda çıkışsız çıkışlarını, bir türlü patlayamayışını işbu unutkanlığa, yabancılaşmaya yorabiliriz. “Baba”, tanıdık değil onun için, tanımaya fakat tıpkı vakitte hesap sormaya çalışıyor. Öbür yandan babasının sevgisini kıskanıyor. Heves Ali’nin meyyit canlı ayırt etmeksizin sevdiği bayanlara veda edip kendisine son bir kelam dahi bırakmaması ağırına gidiyor. Bu duygusal karmaşada, daha açık tabirle bu duygusal terörde elinden geleni yapmış Tatlıtuğ… Gözlerin içine bakamayan, yakaya yapışıp hesap soramayan bir çocuk izliyoruz, 39 yaşındaki vücuduna hapsolmuş, büyümüş de kaybolmuş bir çocuk.
‘ÂŞIKLAR BAYRAMI’ ZATİ YARIM KALMIŞ BİR FİLMDİR
“Âşıklar Bayramı” bir Anadolu geleneğinden doğrularak ağır hasarlı bir baba-oğul bağına yaklaşmayı denemiş. Ne ölçüde başardığı tartışılır, elden geldiğince tartışmaya çalıştık. Fakat kelamı bağlarken şunu bir defa daha vurgulamak gerekiyor: Bir üçleme olan anlatıya orta yerinden dalıp uyarlamak senaryoda yığınla sorun doğurmuş, orası kesin. Hepsinin ötesinde kendini açmayan, anlatmayan bir sinema izliyoruz. Heves Ali’nin hevesine benziyor bu efor; istekli fakat ketum… Âşığın arkadaşı Kul Yakup (Erkan Can), “baba dediğin esasen yarım kalmış bir sözdür,” diyor ya bir sahnede. Onu anlıyoruz ancak bari sineması yarım bırakmasaydınız, sinemanın günahı neydi!