Pekin kuzeydeki savaşı fırsat bildi Tayvan’ı yutma planını raftan indirdi
Dünya, Ukrayna ile Rusya ortasındaki savaşı denetim altına almaya çalışırken potansiyeli prestijiyle çok daha tehlikeli olabilecek kriz Asya’da pişiyor. Kuzeydeki savaşı fırsat bilen Pekin idaresi, ülkenin bir kesimi olarak gördüğü Tayvan’a dönük ‘Tek Çin’ siyasetini tekrar masaya getirdi. Adayı ana karayla birleştirme emelini tekrar yürürlüğe koyan rejime karşı Batı’dan ‘Tayvan’ın yanındayız’ bildirileri geldi.
Sıcak hatta gerçek mermilerle askeri tatbikat ipleri daha da gerdi
ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin bölgeyi ziyaret edeceğine ait savlar ise ipleri gerdi. Askeri seçeneği işaret eden Pekin’den kararlılık bildirileri geldi. Çin başkanı, ABD Başkanı’yla görüşmesinde “Ateşle oynamayın” dedi. Gelinen noktada Pelosi’nin Asya programında Tayvan’ın yer almaması dikkat çekerken Çin’in Tayvan Boğazı’nda gerçek mermilerle tatbikat başlatması bardağa bir damla daha oldu.
Çin’den savaş provası
Dünya Ukrayna savaşının sarsıntılarını yaşarken Tayvan Adası ekseninde gelişen Çin-ABD krizi, Pasifik’te tedirginlik yaratıyor. Çin başkanının Biden’a, ABD Temsilciler Meclisi Lideri Pelosi’nin Ada’yı mümkün ziyareti nedeniyle ‘ateşle oynamayın’ uyarısı yapmasının akabinde Çin donanması bölgede ‘gerçek cephaneyle’ tatbikata başladı. ABD ve Çin ordularının hareketliliği artarken, Pelosi’nin açıkladığı programda Tayvan’ın yer almaması dikkat çekti.
Müttefiki Rusya’nın Ukrayna’daki savaşını fırsat bilen Çin, 70 yıldır kabul ettirmeye çalıştığı ‘Tek Çin’ siyaseti doğrultusunda Tayvan’ı ana karayla birleştirme emeline ulaşmak için Pasifik’i haftalardır ısıtıyor. Çin donanması, ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin muhtemel Tayvan ziyareti öncesi Tayvan Boğazı’nda ve Güney Çin Denizi’nde tatbikatlar yaptı. Çin Halk Kurtuluş Ordusu (PLA), evvelki gün Tayvan Adası’nın karşı kıyısındaki Fucien eyaletine bağlı Pingtan Adaları açığında “gerçek cephane kullanılan” tatbikat gerçekleştirdiğini bildirdi. Çin Devlet Lideri Şi Cinping ile ABD Lideri Joe Biden ortasında 28 Temmuz’da yapılan telefon görüşmesi ile birebir gün duyurulan tatbikat, Tayvan Adası’nın 125 kilometre açığında ve Pelosi’nin ziyaret etmesi beklenen Taipei kentine 185 kilometre aralıktaki bölgede icra edildi. ABD Lideri Biden, Şi Cinping’e adanın statüsünü zorla değiştirmeye çalışmamaları gerektiğini söylemiş, Cinping ise Biden’a Tayvan’ı tanımamaları gerektiğini bleirtip, “Ateşle oynayan yanar” demişti. Çin devlet televizyonu CCTV, evvelki akşam saatlerinde yayımladığı haberinde, PLA donanmasına ilişkin, “Tip 055” sınıfı, güdümlü füze taşıyan Yan’an muhribinin Güney Çin Denizi’nde gerçek cephaneyle atış yaptığı tatbikatın imgelerini paylaştı. Geminin kaptanı Li Cinvey, televizyona yaptığı açıklamada, “faaliyetin yeni harp donanımlarının pratik kullanımına odaklandığı” ve “müşterek komutayı geliştirmeyi ve yeni harp kapasitesinin oluşumunu hızlandırmayı amaçladığını” belirtti. Bu ortada PLA, Güney Çin Denizi yakınında da benzeri tatbikatlar yapıyor. Çin Deniz Güvenliği Yönetimi, evvelki gün Guangdong eyaleti açığında başlayacak rutin tatbikat nedeniyle Güney Çin Denizi’nde Makau’nun 89 kilometre güneyine kadar olan bölgenin gemi trafiğine kapatılacağını bildirmişti. Vietnam’a komşu Tonkin Körfezi de topçu talimi nedeniyle salı ve çarşamba günleri kapatılacak. Pelosi’nin doğrulanmayan ziyareti öncesinde ABD ve Çin ordularının Tayvan yakınlarındaki askeri hareketliliği artırdığı gözleniyor.
ABD donanmasının Pasifik’teki 7. filosuna bağlı misyon yapan Ronald Reagan savaş gemisinin, hafta başında harp filosuyla Singapur’dan ayrılarak kuzeydoğu istikametinde Güney Çin Denizi’ne hakikat hareket ettiği bildirilmişti. Güney Çin Denizi’nde egemenlik tartışmalarına husus olan Spartly Adaları’nın yakınlarında seyreden filonun varış gayesine ait açıklama yapılmazken, kelam konusu doğrultuda ilerlemesi halinde Tayvan’a ulaşacağı öngörülüyor. ABD’nin Pasifik’teki askeri ögelerinin, önderlerin ve üst seviye yetkililerin ziyaretlerinde güvenliği sağlamak gayesiyle yer değiştirmesi sık rastlanılan bir durum ama bu, iki ülke ordularının bölgede sıcak temas riskini artırıyor. “South China Sea Brief” isimli blokun muharriri, Vietnamlı deniz güvenliği uzmanı Duan Dang, Twitter hesabında, Çin’e ilişkin bir “Tip 052D” destroyer ve bir “Tip 054A” fırkateynin, evvelki gün ABD uçak gemisinin 27 kilometre ve 25 kilometre yakınında görüldüğüne dair deniz takip datalarını paylaşmıştı. Bölgede iki ülkenin savaş ve keşif uçaklarının hareketlerinin arttığına dikkati çeken Duan, ABD uçak gemisinin Singapur’dan demir aldığı 26 Temmuz’da Çin’in Spartly Adaları’nda uçak pisti inşa ettiği Fiery Cross Resifi’ne kimi savaş uçaklarını konuşlandırdığını bildirmişti. Duan, uçakların bir müddet sonra kuzeye uçarak üslerine döndüğünü belirterek bunun, Çin ordusunun Pelosi’nin ziyareti halinde Güney Çin Denizi’nde gerginliği tırmandırabileceğine dair bir bildiri olduğunu yorumunu yapmıştı. Amerikalı yetkililer, şimdi doğrulanmayan ziyaretin yapılması halinde, “ABD ordusunun Hint-Pasifik bölgesindeki güçlerinin ve harp vasıtalarının hareketini artıracağını”, “Pelosi’nin Ada’ya ulaşabilmesi için savaş uçakları, gemiler, keşif araçları ve öbür askeri sistemleri kullanarak iç içe geçen müdafaa halkaları oluşturacağını” bildirmişti. Amerikalı yetkililer, Çin’in, Pelosi’nin ziyaret kararı alması halinde, Tayvan etrafına uçak gemisi yollayarak uçuşa yasak bölge oluşturabileceğini, savaş uçaklarıyla Pelosi’nin Ada’ya inmesini engelleyebileceğini ihtimal dahilinde görüyordu.
5 soruda Tayvan krizi
Çin neden rahatsız?
Çin Tayvan’ı başka bir ülke olarak tanımıyor ve kendi modülü olarak görüyor. ABD kamuoyunda ve Kongre’de ise Tayvan’a güçlü bir dayanak var. 35 yıldan uzun müddettir Kongre’de yer alan Pelosi, Çin’e eleştirel halleriyle biliniyor. Bugüne kadar Pekin’in insan haklarını çiğnemesini eleştirdi, demokrasi yanlısı protestocularla buluştu, 1989’daki katliamı anmak için Tiananmen Meydanı’nı ziyaret etti. Pelosi’nin planı adayı Nisan ayında ziyaret etmekti. Lakin Kovid testi olumlu çıkınca bu ziyareti ertelemek zorunda kaldı. Çin Dışişleri Bakanı Vang Yi, o günlerde Pelosi’nin Tayvan’ı ziyaretinin “tek Çin” prensibinin tanımladığı “kırmızı çizginin” aşılması manasına geleceği ikazında bulunmuştu.
Tayvan Boğazı’nın stratejik kıymeti nedir?
Tayvan ile Çin anakarası ortasındaki cepheleşme, 1949’dan bu yana geçen 70 yılı aşkın müddette bölgede çok sayıda çatışma ve askeri tansiyona yol açtı. Tayvan Boğazı, bugün de yeni tansiyonlara hamile görünüyor. Geçmişte Portekiz sömürgesi olup “Formoza” ismiyle bilinen ada, Pasifik Okyanusu’nun batı kıyısında, ABD’li tarihçi ve askeri strateji uzmanı Alfred Thayer Mahan’ın büyük güçlerinin deniz hakimiyeti stratejilerinin temelini oluşturduğunu öne sürdüğü, okyanusun dar geçitlere ve boğazlara bağlandığı “daralma noktalarının” en kıymetlilerinden biri olarak öne çıkıyor. Güney Çin Denizi ile Doğu Çin Denizi ve Filipin Denizi ortasındaki kritik geçiş noktasında bulunan ada, dünya ticaretinin yaklaşık üçte birinin güzergahı olan bir bölgenin merkezinde yer alıyor.
Ada nasıl başka bir devlet haline geldi?
İkinci Dünya Savaşının sona ermesinin akabinde, Tayvan’da 1895’teki Birinci Çin-Japon savaşından bu yana süren Japon işgali son buldu. Ada, o sırada Çin Cumhuriyeti’nde iktidarda olan Milliyetçi Parti (Koumintang/KMT) himayesine verildi. Bu devirde adanın yerli halkı ile Koumintang idaresi ortasında tansiyonlar meydana geldi. 1947 yılında, “28 Şubat” olayı olarak anılan isyan teşebbüsü Milliyetçiler tarafından kanlı formda bastırıldı. Ne var ki ülkede o sırada Çin Komünist Partisi (ÇKP) ile KMT ortasında kanlı bir iç savaş patlak vermişti. Savaş, 1949’da Komünistlerin kesin zaferiyle sonuçlandı. Mao Zıdong önderliğindeki ÇKP, 1 Ekim’de Pekin’de Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) kuruluşunu ilan etti. Yenik düşen KMT mensupları ise Komünistlerin deniz gücünün zayıf olmasından yararlanarak Tayvan Adası’na çekildi. Çan Kay-şek liderliğindeki partizanlar, 1912’de kurulan Çin Cumhuriyeti’nin (ÇC) egemenliğinin adada devam ettiğini ileri sürerek Aralık 1949’da Taipei’yi süreksiz başşehir ilan etti. Taraflar 1979’a kadar savaş halini sürdürdü.
ABD sıkıntıya nasıl dahil oldu?
Komünistlerin 3 Eylül 1953’te Kinmen Adaları’nı bombalamaya başlayıp tıpkı anda Doğu Çin Denizi’ndeki Daçen Adaları’nı tehdit etmesiyle Birinci Tayvan Boğazı krizi patlak verdi. ÇHC’nin 20 Ocak 1955’te Doğu Çin Denizi’ndeki Yicangşan Adaları’nı KMT’den geri alması üzerinde ABD Kongresi, 24 Ocak’ta ABD Başkanı’na Çin Cumhuriyeti’nin deniz çok topraklarını müdafaa yetkisi veren “Formoza Kararı”nı kabul etti. İkinci Dünya Savaşı boyunca Çan Kay-şek önderliğindeki KMT güçlerini bilfiil destekleyen ABD, birinci defa Tayvan konusunda kendine bir çeşit garantör rolü biçiyordu. ABD hükümetinin bu tavrı benimsemesinde tıpkı yıllarda Kore Savaşı’nda Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği ile Kuzey Kore güçlerini desteklemesi tesirli oldu.
‘İki çin’ krizi nasıl bitti?
1971’e kadar geçen müddette hangi hükümetin BM’de Çin’i temsil edeceği tartışmalı olmayı sürdürdü. Çin Halk Cumhuriyeti, NATO ülkelerinin büyük kısmı tarafından Çin’in yasal temsilcisi olarak kabul edilmeyi sürdürdü. Varşova Paktı ülkeleri, temassız ülkeler ve İngiltere ile Hollanda, Çin Halk Cumhuriyeti’ni legal temsilci olarak tanımayı seçti. “İki Çin” olarak isimlendirilen bu devir, 1971’de BM Genel Kurulu’nda yapılan oylamada Pekin hükümetinin Çin’in tek yasal temsilcisi kabul edilmesiyle sona erdi. ÇHC ve onu muhatap kabul eden ülkeler “tek Çin” siyasetini benimserken Tayvan’ın ve Çin Cumhuriyetinin BM ve başka milletlerarası örgütlerdeki pozisyonunu belgisiz hale getirdi.